Pewnego dnia dwóch znajomych przechodziło koło galerii handlowej. Jeden rzekł „chcę kupić klawiaturę Microsoft, mam wybrany model, ale chciałem pomacać przed zakupem, tu jest salon Komputronika, wjedźmy”. I weszli.
Klawiatura była dostępna. Ten, który chciał kupić spojrzał na cenę, a dziewięćdziesiąt i dziewięć złotych ona wynosiła. Ucieszył się, gdyż miał przy sobie kartę płatniczą. Poprosił więc sprzedawcę o możliwość obejrzenia. Sprzedawca przyniósł klawiaturę. Klawiatura została pomacana i entuzjazm wzbudziła.
„OK, to poproszę tę klawiaturę” rzekł wyciągając kartę. „Sto i dziewięć złotych” powiedział sprzedawca. „Ale jak to? Przecież jest napisane, że cena wynosi dziewięćdziesiąt i dziewięć złotych?” zdziwił się kupujący. „Jest też napisane, że w przypadku płatności kartą pobieramy opłatę dodatkową wynoszącą dziesięć złotych” odrzekł sprzedawca, wskazując stosowną informację.
Kupujący zasępił się, bowiem gotówki nie posiadał, a dopłacanie za możliwość płatności kartą nie w smak mu było. Jego towarzysz powiedział „jesteśmy w galerii, kilkanaście metrów dalej jest bankomat, wypłać i wrócimy”. I wyszli.
Ten który miał kupować, coraz bardziej był zirytowany sytuacją. „W sumie jak już pomacałem i wiem, że pasuje, to mogę kupić gdziekolwiek, choćby przez internet” rzekł. „To prawda” odrzekł jego towarzysz. „A w ogóle to piętro wyżej jest market RTV, może tam zajrzymy?” dodał. I poszli do marketu.
W markecie były klawiatury. Także poszukiwany model. „Tylko czy tu można płacić kartą?” zastanawiał się ten, który chciał kupić. „Oczywiście, tu zapłacisz czym tylko chcesz” odparł towarzysz. Wzięli więc klawiaturę i poszli do kasy. I kupił klawiaturę. I kartą zapłacił. Osiemdziesiąt i dziewięć złotych. Albowiem w tym sklepie nie tylko prowizji za płatność kartą nie było, ale i sama klawiatura tańsza była.
Disclaimer: Historia jest prawdziwa; wydarzyła się dobrych kilka lat temu w Poznaniu w Galerii Malta. Dialogi i ceny z pamięci, rząd wielkości zachowany, choć pewnie nie są to dokładne wartości. Inspirowane komentarzami pod wpisem o promocji w x-kom.pl.
Wirtualny 2. stworzony w ludzkim umyśle, ale teoretycznie możliwy (źródło: sjp.pl)
Zdarzyło mi się kupić w x-kom.pl telefon Samsung objęty promocją. Nie dla mnie, ale to nieistotne. W każdym razie wyszło, że ma wszystkie potrzebne funkcje, cenowo był OK, został kupiony. Już po zakupie mignęło mi, że x-kom.pl ma promocję przy zakupie telefonów Samsung. Konkretnie oddają część pieniędzy od 50 do nawet 500 zł, w zależności od modelu. Nie miało to żadnego znaczenia dla decyzji o zakupie, promocję zauważyłem już po nim. No ale jak dają, to można wziąć, szczególnie, że udział sprowadzał się do kilku kliknięć. O ile kupiony model spełnia warunki, w co wątpiłem, bo raczej dolna półka.
O dziwo, wybrany model spełniał warunki promocji. Na najniższą kwotę, ale zawsze. Zarejestrowałem więc zakup, podałem na stronie dane, gdzie ma trafić przelew i czekałem. Po pewnym czasie dostałem. Nie pieniądze, a maila:
uprzejmie informujemy, iż zgodnie z regulaminem w przypadku zakupów dokonywanych w salonie, z wykorzystaniem płatności gotówkowej, lub za pomocą karty bankowej, koniecznie jest poproszenie sprzedawcy o wystawienie faktury VAT, abyśmy mogli przesłać fakturę korygującą. W tym przypadku, aby otrzymać zwrot konieczne jest udanie się do salonu z oryginałem paragonu w celu wystawienia faktury VAT, jeśli na paragonie nie znajduję się numer NIP.
To faktycznie o mnie, bo zamówiłem z odbiorem w salonie i płaciłem kartą. Oczywiście nie brałem faktury VAT, bo kupuję jako osoba fizyczna. Znaczy x-kom piesze, że z promocji nici. Chyba, że pójdę jeszcze raz do salonu (pandemia! ograniczanie kontaktów!) specjalnie po tę fakturę. To, że zakup był z zalogowanego konta nie ma znaczenia. Ani nie umożliwia na pobrania faktury VAT. Można pobrać jedynie fakturę pro forma.
No dobra, czemu w ogóle odbierałem towar i płaciłem w salonie? Normalnie zapłaciłbym od razu i zamówił do paczkomatu. Powody były dwa. Po pierwsze, i tak planowałem być w centrum handlowym, gdzie jest salon. Drugi powód jest ciekawszy, bowiem żeby zapłacić online przelewem w x-kom.pl trzeba… dopłacić. Poważnie. Bez dopłaty zakup online można zrobić kartą płatniczą albo osobnym, manualnym przelewem z banku. Luksus szybkiego przelewu jest dodatkowo płatny. Tak, to nie jest stara notka zabłąkana w RSS, mamy rok 2021. Nadal istnieją sklepy, które chcą dodatkowych pieniędzy za przywilej przekazania im pieniędzy przy pomocy płatności online.
Sprawdziłem regulamin, faktycznie tak jak było napisane w mailu jest wymóg pobrania faktury VAT w niektórych okolicznościach, tak jak napisano w mailu. Ponieważ promocja wymagała wystąpienia o zwrot w określonym czasie, pozwoliłem sobie zapytać się, od którego momentu liczony jest czas. Czy od złożenia zamówienia online, czy odbioru w salonie. Chodziło o tę drugą datę, więc nie zrobiło się zupełnie śmiesznie. Miałem bowiem szansę popędzić do salonu po fakturę VAT i zgłosić się do promocji w terminie.
Nie zrobiłem tego. Co innego wpaść tam przy okazji, a co innego specjalnie jechać, szczególnie podczas pandemii. Last but not least: salon w którym odbierałem sprzęt był w innym mieście, w którym akurat w tym czasie byłem.
Czyli z mojego punktu widzenia promocja Samsunga w x-kom.pl była wirtualna. I jak nie mam pretensji, bo wszystko było zapisane w regulaminie i nie wpływała ona na decyzję o zakupie, tak niesmak pozostał. Mam wrażenie, że PRowo lepiej by było, gdyby tej promocji nie było w ogóle. Przynajmniej w moim przypadku. Za to nauczyłem się, że w x-kom zawsze należy brać fakturę VAT.
Za sprawą zbanowania Donalda Trumpa na Twitterze głośno zrobiło się w temacie wolności wypowiedzi w social media. Także odnośnie braku regulacji prawnych dotyczących social media i centralizacji usług. Zaczęły powstawać „wolne” alternatywy. Ponieważ zdarzyło mi się już tłumaczyć w paru miejscach moje stanowisko, pora na wpis.
Źródło: wygenerowane za pomocą https://thumbnail.ai/
Problem
W czym w ogóle problem? Przecież nigdy nie było tak, że każdy może skorzystać ze środków masowego przekazu. O treściach zamieszczanych w prasie decydował redaktor, podobnie w przypadku telewizji czy radio. Każdy mógł zadzwonić, ale na antenę nie dostawał się każdy. Dodatkowo obszar był uregulowany przez prawo prasowe. Choćby prawo do zamieszczenia sprostowania. I polemiki ze sprostowaniem. Nawet jeśli była np. w zakładzie pracy gablota na ogłoszenia, to miała ona właściciela. I mógł on nieodpowiadające mu treści po prostu usunąć. Albo zamknąć ją na kluczyk.
Sytuacja się zmieniła. Nie mamy już typowego broadcastingu, gdzie pojedyncza osoba rozgłasza treści, czyli jest nadawcą, a pozostali są odbiorcami. Obecny model zdemokratyzował bycie nadawcą. Każdy może publikować treści, które są dostępne dla wszystkich. Ale nie to jest najważniejszą zmianą. Już wcześniej każdy mógł uruchomić swoje radio, czasopismo czy postawić własną gablotę z ogłoszeniami. Oczywiście o ile miał odpowiednie środki i kompetencje. Pieniądze i znajomość prawa, powiedzmy.
Najważniejsze zmianą jest coś innego. W sumie nie zmianą, a zmianami. Po pierwsze, social media sprawiły, że publikacja treści dla wszystkich nie wymaga istotnych nakładów ze strony nadawcy. Nie są potrzebne ani specjalne środki, ani kompetencje, by zacząć przekaz do wszystkich w kraju i na świecie. O ile będą chętni, by nas słuchać.
Prawa człowieka
Po drugie i najważniejsze, ten sposób komunikacji stał się powszechny i dominujący. Odebranie komuś możliwości publikowania poglądów w ten sposób jest pewnego rodzaju wykluczeniem społecznym. Trochę tak, jakby kiedyś zabronić komuś rozmawiać w szkole czy zakładzie pracy. Dotyczy to zarówno w życia prywatnego, jak i – w niektórych przypadkach – zawodowego. W przypadku niektórych istotna część życia zawodowego toczy się na Linkedin czy GitHub[1] . Wyobrażacie sobie rekrutera pracującego w branży IT z wykluczonym korzystaniem z Linkedin? Ja nie.
Dlatego coraz częściej pojawiają się głosy, że prawo do internetu to podstawowe prawo człowieka. W badaniu w roku 2010 77% ankietowanych spośród 27 tys. osób z 26 krajów Europy określiło, dostęp do internetu jako podstawowe prawo człowieka[2]. Wydaje mi się, że można w tym momencie utożsamić internet z social media.
Centralizacja i struktura serwisów social media
Oba przytoczone wyżej serwisy są centralne. Podobnie jak Twitter czy Facebook. W tym momencie pojawia się pytanie o wolność i regulacje prawne. W kontekście wolności słowa i prawa człowieka. Aby dokładniej zobaczyć w czym problem, trzeba przeanalizować strukturę władzy w serwisach social media. Typowo wygląda ona następująco:
Właściciel serwisu – ten, który ma środki. Pieniądze, prawa do domeny, przetwarzania danych użytkowników itp.
Dostawcy infrastruktury – podmioty zapewniające łączność i hosting. Firmy zewnętrzne, ale w większości przypadków niezbędne dla funkcjonowania.
Administrator serwisu – osoba z wiedzą techniczną, umiejąca utrzymać serwis w działaniu. Zarządzanie infrastrukturą, konfiguracja oprogramowania. Może być po prostu pracownikiem na usługach właściciela.
Moderatorzy serwisu – osoby mogące usuwać treści lub użytkowników. Niekoniecznie w kontekście całego serwisu, mogą zarządzać wydzieloną częścią (np. grupą na FB). Mogą być pracownikami na usługach właściciela lub rekrutować się z użytkowników.
Użytkownicy – osoby korzystające z serwisu. Uczestnicy komunikacji. Nadawcy i odbiorcy treści.
Oczywiście funkcje mogą się łączyć. Istotny jest tu fakt, że każda instancja wyższa ma środki techniczne, by ograniczać w dowolny sposób wszystkie instancje niższe. Także eliminując zupełnie ich dostęp do serwisu.
Nawiasem, zagadnienie jest szersze. Temat nie dotyczy tylko typowych social media i tylko o ograniczanie dostępu. Gdy Google, Agora czy Wirtualna Polska mówi, że zamyka serwis to użytkownicy nie mają nic do powiedzenia. Nie muszą nawet dostać możliwości pobrania pełnych treści w formacie zdatnym do łatwego przetworzenia maszynowo. Podobnie z blokowaniem dostępu do serwisów, w szczególności do publikacji treści.
Centralizacja
Nie jest to temat nowy, dominująca rola gigantów social media została dostrzeżona już dawno. Pojawiły się rozwiązania alternatywne, oparte o fediwersum. Czyli osobne, niezależne serwisy, ale dające możliwość interakcji między użytkownikami różnych instancji.
Na pierwszy rzut oka fediwersum wydaje się to rozwiązaniem problemu centralizacji. Ale czy jest nim faktycznie? Uważam, że nie. Gwarancja wolności w tym przypadku opiera się na tym, że użytkownik może pójść na inną instancję. Albo, w skrajnym przypadku, uruchomić własną.
Niestety, uruchomienie własnej instancji leży poza kompetencjami większości użytkowników. Uruchomienie to kompetencje administratora, a istniejące rozwiązania wymagają specjalistycznej wiedzy. Nie są może trudne dla ludzi z IT, ale świat nie składa się ani wyłącznie, ani nawet w większości z ludzi z IT.
Co gorsza, nawet uruchomienie własnej instancji nie gwarantuje, że ludzie z innych będą mieli dostęp do naszych treści. Wymiana danych między instancjami jest bowiem opcjonalna, dobrowolna i może zostać zablokowana. Na wielu poziomach, od konfiguracji instancji, przez filtrowanie pakietów sieciowych. Oczywiście takie rozwiązanie zmniejsza centralizację, ale nie eliminuje źródła problemu.
Rozwiązanie
O rozwiązaniu problemu centralizacji możemy mówić, gdy dowolnych dwóch użytkowników, którzy wyrażą taką wolę, będzie się mogło komunikować ze sobą. Niezależnie od decyzji innych osób i przynależności do serwerów. Fediwersum takiej gwarancji niestety nie daje[3]. I nie znam rozwiązania, które coś takiego oferuje.
Technicznie widziałbym to jako oddanie pełnej decyzyjności o odbieranych informacjach w ręce użytkowników końcowych. Czyli protokół pozwalający na wymianę informacji ze wszystkimi, nie dopuszczający cenzurowania. I prosta aplikacja, zastępująca serwis, używalna dla zwykłych użytkowników, pozwalająca na korzystanie (subskrybcję tematów, tagów, użytkowników, nadawanie, odbieranie wiadomości) przy pomocy tego protokołu. Z możliwością filtrowania użytkowników, tagów, tematów zarządzaną na poziomie użytkownika.
Wydaje mi się, że blisko tego modelu – pomijając aspekt centralnych serwerów – byliśmy w czasach NNTP. Użytkownik miał swój czytnik, swoje subskrybcje i filtry. Pobierał co chciał, odsiewał co chciał. Korzystanie z czytnika nie było wiele trudniejsze, niż obsługa email. Oczywiście wtedy obsługa email nie była powszechna, a i UX aplikacji był inny.
Gdyby dołożyć do tego „niecenzurowalny”, rozproszony protokół wymiany danych, mielibyśmy coś, co wydaje mi się rozwiązaniem. Nie znam szczegółów rozwiązania, ale wydaje mi się, że IPFS miałby szanse spełnić te wymagania. Tym bardziej, że zdobywa popularność – wchodzi do przeglądarek, na przykład jest już oficjalnie w Brave.
[1] Tak, uważam GH za pewnego rodzaju social media. Nie typowe socjalne, bardziej techniczne, dla wąskiej grupy, ze specyficznym elementem socjalnym, ale nadal twór tego typu. Na zasadzie: zwykli ludzie pokazują fotki i komentują je, programiści pokazują kod, wysyłają pull requesty. Nie jest to oczywiście dokładna analogia. [2] 50% odpowiedzi tak, kolejne 27% raczej tak. [3] Widzę, że PeerTube jest częścią fediwersum. I wydaje mi się odporne na cenzurowanie. Może więc być tak, że problemem są implementacje. W każdym razie pisząc o fediwersum mam tu na myśli implementacje w stylu Diaspora, Mastodon, StatusNet.
